Antropologia cudowna

W czwartej księdze Dialogów Grzegorz Wielki następująco przedstawił chrześcijańską wersję platońskiego mitu jaskini:

Wyobraźmy sobie, że ciężarna kobieta została wtrącona do więzienia i tam urodziła syna. Dziecko zostało wychowane i wyrosło w więzieniu. Jeśli matka mówiłaby mu o słońcu, księżycu, gwiazdach, o górach i polach, o latających ptakach, pędzących koniach, chłopiec, urodzony i wychowany w więzieniu, znałby tylko ciemności lochu i choć słyszałby o tych rzeczach, wątpiłby w ich istnienie, ponieważ nie poznał ich z doświadczenia. I tak ludzie urodzeni wśród ciemności wygnania, gdy słyszą o sprawach najwyższych i niewidzialnych, wątpią, czy istnieją one naprawdę, ponieważ znają tylko te niższe, widzialne dobra, pośród których się narodzili.

Powyższy opis stanowi wstęp do licznych opowieści o cudach, wśród których znakomita większość dotyczy niezwykłych śmierci świętych mnichów i mniszek oraz powrotów duchów z zaświatów. Zbiór ten stał się niewątpliwie inspiracją dla opata Cluny, Piotra Czcigodnego, tworzącego ponad 500 lat po śmierci Grzegorza kolekcję cudów De miraculis. Obok podobieństwa wielu przedstawianych przez autorów motywów wyróżnia się ich wspólne przekonanie, że cudowne opowieści służą umocnieniu wiary i obyczajów odbiorców dzieła, stanowiąc dla błądzących wśród rzeczywistości doczesnej furtkę ku temu, co niewidzialne i wieczne.

Podobieństwo Dialogów Grzegorza do De miraculis Piotra – dzieła, którego analizie poświęcone jest niniejsze studium, wydaje się znamienne ze względu na momenty w rozwoju monastycznej tradycji, w których obaj pisali. Ten pierwszy, tworząc Dialogi pod koniec VI w., wieńczy okres łacińskiej patrystyki. Zamieszczając w drugiej księdze żywot św. Benedykta z Nursji, Grzegorz wprowadza liczne motywy hagiograficzne, które przez kolejne wieki kształtować będą tradycyjny monastycyzm benedyktyński. Od czasu karolińskiej reformy monastycznej, która uczyni Regułę św. Benedykta jedyną obowiązującą, tekst Dialogów stanowić będzie podstawę wiedzy o niezwykle czczonym autorze najważniejszego dla zachodnich mnichów, normatywnego tekstu. Rozpoczęta w wieku IX reforma nabierze nowej dynamiki w wieku X dzięki opactwu w Cluny i działalności jego opatów. Ufundowany w 910 r. klasztor przeżywa niezwykle prężny rozwój w X stuleciu, a od następnego stanie się nie tylko niekwestionowanym wzorcem monastycznego życia, lecz również głową sieci zależnych od opactwa-matki klasztorów-córek, która rozciągać się będzie na Italię, Galię, Hiszpanię i Anglię.

Grzegorz Wielki pisze w czasach, gdy istnieje jeszcze wiele różnorodnych form życia monastycznego, współtworząc jednak tradycję, która od czasów karolińskich stanie się główną obowiązującą. Piotr Czcigodny, opat klasztoru stanowiącego tętniące serce tradycyjnego monastycyzmu benedyktyńskiego, będzie tworzył w XII w., w chwili, gdy po raz pierwszy od początku kluniackiej reformy opactwo popadnie w głęboki kryzys, a wyznaczany przez nie model obserwancji przestanie cieszyć się hegemonią z powodu narodzin nowych ideałów monastycznego życia. Dzieła przedstawiające pokrewne opowiadania o cudach otwierają więc i wieńczą epokę, w której wizja doskonałości życia chrześcijańskiego, jakim był tradycyjny monastycyzm benedyktyński, wiedzie w Kościele rzymskim prym, odgrywając pierwszorzędną rolę w formowaniu jego elit.

Wśród powyższych uwag w różnych formach pojawiało się słowo „tradycja”, w poprzednim zadaniu dodałem zaś termin „elita”. Skoro celem niniejszego studium jest ukazanie obecnej w De miraculis myśli antropologicznej, a więc poglądów Piotra Czcigodnego na naturę, powołanie i wartość życia człowieka, warto postawić w tym miejscu pytanie, czyich poglądów właściwie jest on wyrazicielem? Czy w De miraculis odnajdujemy własne przemyślenia opata, czy też zestaw zaczerpniętych od jego wielkich poprzedników idei, kształtujących zbiór kluniackich i, szerzej, benedyktyńskich wyobrażeń na temat świata i człowieka? / Antoni Źrebiec